علت مهاجرت فلسطینی‌ها موضوعی است که در میان مورخان و مفسران جنگ اعراب و اسرائیل، مورد اختلاف است. در حالی که مورخان در مورد بیشتر وقایع آن دوره اتفاق نظر دارند، در مورد اینکه آیا مهاجرت نتیجه طرحی بود که قبل یا در طول جنگ طراحی شده بود یا نتیجه ناخواسته جنگ بود، دارای اختلاف دیدگاه هستند. در این راستا برخی تأکید دارند اخراج فلسطینی‌ها توسط رهبری صهیونیستی برنامه‌ریزی و تشویق شده بود.

گفته می‌شود بین دسامبر 1947 تا مارس 1948، حدود یکصد هزار عرب فلسطینی فرار کردند. در میان آنها بسیاری از طبقات عالی و متوسط ​​از شهرها بودند که داوطلبانه خانه خود را ترک کردند، به این امید که زمانی که کشورهای عربی در جنگ پیروز شدند و کنترل کشور را به دست گرفتند، بازگردند. اما در ادامه هاگانا و سپس ارتش نوظهور اسرائیل بین آوریل و ژوئیه 1948، حدود 250 تا 300 هزار عرب فلسطینی دیگر عمدتاً از شهرهای حیفا و طبریه بیرون کردند. در نتیجه این اقدامات شهرهای صفد، یافا و عکا بیش از 90 درصد از ساکنان عرب خود را از دست دادند. اخراج در بسیاری از شهرها و روستاها، به ویژه در امتداد جاده تل آویو-بیت المقدس و در شرق جلیل صورت می‌گرفت. حدود 50 تا 70 هزار نفر از ساکنان لیدا و رمله توسط ارتش اسرائیل در عملیات‌های مختلف به رام الله اخراج شدند. در طول عملیات دکل، اعراب ناصره و جلیل جنوبی اجازه یافتند در خانه های خود بمانند. امروز آنها هسته اصلی جمعیت عرب اسرائیل را تشکیل می‌دهند.

از اکتبر تا نوامبر 1948، ارتش اسرائیل در اقدامات مختلف مجوب مهاجرت 200 تا 220 هزار عرب فلسطینی شد. آنها به خاطر ترس فرار نمی‌کنند بلکه اخراج می‌شدند.

در نتیجه جنگ شش روزه، حدود 280 تا 325 هزار عرب فلسطینی از سرزمین‌هایی که اسرائیل به تازگی به دست آورده بودند اخراج شدند.

اصرار فلسطینی‌ها مبنی بر اینکه آوارگان باید «حق بازگشت» به خانه‌های سابق خود در داخل اسرائیل داشته باشند، و این «حق» در قوانین بین المللی نیز پایه‌گذاری شده است، توسط اسرائیل رد شده است. اسرائیل منکر این است که در حقوق بین‌الملل مبنایی برای «حق بازگشت» فلسطینی‌ها وجود دارد.

این در حالی است که آژانس یهود قبل از سال 1948 به سازمان ملل متعهد شد اعراب فلسطینی شهروند کامل رژیم اسرائیل خواهند شد و اعلامیه استقلال اسرائیل در همان سال، ساکنان عرب اسرائیل را به «شهروندی کامل و برابر» دعوت کرد. اما در عمل، اسرائیل به پناهندگان تابعیت نمی‌دهد، هرچند که به اعراب ساکن مرزهای خود حق شهروندی اعطا می‌کند.

در همین راستا اکثر آوارگان فلسطینی مدعی حق بازگشت فلسطینیان هستند. آنها به ماده 11 قطعنامه 194 مجمع عمومی سازمان ملل استناد می‌کنند که در آن آمده است «پناهندگانی که می خواهند به خانه‌های خود بازگردند و با همسایگان خود در صلح زندگی کنند باید در اولین تاریخ عملی اجازه داشته باشند این کار را انجام دهند و برای اموال کسانی که تصمیم به بازگشت ندارند باید غرامت پرداخت شود [...].

اما در حال حاضر این موضوع بحث برانگیز است که آیا قطعنامه 194 فقط به 50 هزار پناهنده فلسطینی باقیمانده از جنگ 1948 فلسطین اشاره می‌کند یا شامل نوادگان آنها نیز می‌شود. در این خصوص هم جریان فتح و هم حماس مواضع محکمی برای حق بازگشت دارند.

پس از امضای توافقنامه اسلو در سال 1993، اسرائیل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده، سازمان آزادیبخش فلسطین را به عنوان نماینده قانونی مردم فلسطین به رسمیت شناختند. در مقابل، یاسر عرفات کشور اسرائیل را به رسمیت شناخت. در آن زمان، این توافقنامه به عنوان یک پیشرفت تاریخی جشن گرفته شد. بر اساس این توافقات، اداره آوارگان فلسطینی توسط یک تشکیلات خودمختار فلسطین آغاز شد و طرفین توافق کردند که در مورد وضعیت دائمی پناهندگان در اوایل سال 1996 مذاکره کنند. در تحولی دیگر، پس از پیروزی حماس در انتخابات 2006، شکافی بین فتح در کرانه باختری و حماس در غزه ایجاد شد. در میان دیگر اختلافات، فتح به طور رسمی توافق اسلو با اسرائیل را به رسمیت می شناسد، در حالی که حماس آن را به رسمیت نمی‌شناسد.

در همین رابطه در سال 2012 کمیته تخصیص سنای ایالات متحده تعریفی از پناهنده فلسطینی را تصویب کرد که فقط شامل آن دسته از پناهندگان اصلی فلسطینی شود که بین ژوئن 1946 تا مه 1948 آواره شده‌اند و در نتیجه تعداد تخمینی 30 هزار نفر برآورد شده است.

اما دیدگاه رژیم اسرائیل در مورد بازگشت فلسطینی‌ها چیست؟

اسرائیل استدلال می‌کند که «بازگشت فلسطینی‌ها» برای چنین سرزمین کوچکی امکان‌پذیر نیست، زیرا هجوم میلیون‌ها فلسطینی به اسرائیل تهدیدی برای امنیت ملی آن محسوب می‌شود و ساختار جمعیتی رژیم را بر هم می‌زند. رژیم صهیونیستی مدعی است که مسئول مشکل پناهندگان فلسطینی نیست زیرا این پدیده در نتیجه جنگی است که با حمله ارتش‌های عربی به اسرائیل به وجود آمد. با این حال، اسرائیل اعلام کرده است که به دلایل بشردوستانه در تلاش‌های بین المللی برای حل این وضعیت شرکت خواهد کرد. چنین تلاشی نتیجه یک توافق صلح با مذاکره دوجانبه خواهد بود و احتمالاً شامل اسکان پناهندگان فلسطینی در کشور تازه تأسیس فلسطین، صندوق بین المللی غرامت، و موارد فردی الحاق خانواده‌ها می‌شود.

همچنین مقامات اسرائیل عنوان می‌کنند هرگونه تلاش بین‌المللی نیاز به بررسی وضعیت 800 هزار یهودی دارد که از کشورهای بومی عرب و مسلمان اخراج شده و یا به دلیل خشونت ضد یهودی، مجبور به فرار از آن کشورها شدند.[1]

خشونت بین اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها در کرانه باختری در سال 2023 به سرعت تشدید شده است، از جمله در اردوگاه آوارگان جنین که نیروهای اسرائیلی در ژانویه به آن حمله کردند و 10 فلسطینی را کشتند و 20 نفر دیگر، از جمله شبه نظامیان و غیرنظامیان را زخمی کردند.

در نهایت باید گفت هیچ راه حل جامعی بدون رعایت حقوق آوارگان فلسطینی وجود ندارد. سه کمیته معاهده حقوق بشر سازمان ملل، جنبه‌های کلیدی ملیت، شهروندی و قوانین سرزمینی اسرائیل را که عملاً پناهندگان فلسطینی را از اعمال حق مسلم خود برای بازگشت منع می‌کند، ناسازگار با حقوق تدوین شده در کنوانسیون‌های مربوط به حقوق بشر تشخیص داده‌اند.[2] با این حال اسرائیل مدعی است که مسئول مشکل پناهندگان فلسطینی نیست؛ زیرا این پدیده در نتیجه جنگی است که با حمله ارتش‌های عربی به اسرائیل به وجود آمده است.

حکیمه زعیم باشی

[1] . https://www.adl.org/resources/glossary-term/palestinian-refugees

[2] . https://al-awda.org/learn-more/faqs-about-palestinian-refugees/