باکو در نقش چکش ناتو در قفقاز

سال‌ها قبل و پس انجام توافقات اولیه باکو و ناتو در سال ۱۹۹۴ همکاری‌های نظامی و آموزشی و دیپلماتیک بین طرفین آغاز شده و مسیری برای تغییرات بنیادین در توازن قدرت منطقه و بازتعریف روابط ژئوپلیتیکی در قفقاز به‌عنوان حوزه نفوذ سنتی روسیه فراهم آمد. بعدتر در اوایل سال 2008 این همکاری‌ها در چارچوبی تحت برنامه ارتقای آموزش دفاعی با ناتو و با محوریت اصلاحات بخش دفاعی، برنامه‌های ضد تروریسم و ​​همکاری علمی ادامه پیدا کرد. درنتیجه همین مسیر سال‌ها شاهد همکاری‌های نمادین ناتو و باکو بوده‌ایم و حالا شاهد گام‌های تازه دولت باکو برای تعمیق همکاری‌ها با ناتو هستیم.[1]

در چارچوب همین تعمیق همکاری‌ها روز پنجشنبه گذشته در باکو «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان با نمایندگان ۱۵ کشور عضو ناتو دیدار داشته و طرفین درباره توسعه همکاری‌های دفاعی، امنیت انرژی، تجهیز و نوسازی ارتش و نقش جمهوری آذربایجان در مأموریت‌های ناتو گفتگو کردند.[2]

در اینجا لازم به ذکر است که قطعاً دیدار اخیر را باید فراتر از یک رویداد دیپلماتیک رایج یا برنامه توسعه‌ای معمول ارزیابی کرده و می‌بایستی حضور نمایندگان ناتو از کشورهای اروپایی و آمریکا در این نشست را، نشانی از عزم راسخ غرب برای تعمیق بیشتر همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی و مجاورت اطلاعاتی-نظامی در حاشیه جنوبی روسیه و درعین‌حال حاشیه شمالی ایران دانست.

تحولات اخیر در باکو و نتایج این دیدار، ضمن افزایش حضور امنیتی غرب در منطقه‌ای حساس، موجب بروز پیامدهای امنیتی برای موازنه قدرت منطقه‌ای شده و همین پیامدها نهایتاً منجر به گسترش فضای رقابتی میان روسیه – ناتو در قفقاز خواهد شد. باید توجه داشت که روابط مسکو و باکو علی‌الخصوص پس از حادثه سرنگونی هواپیمای خطوط هوایی آذربایجان، در سردترین دوران خود به سر می‌برد.[3]

ازجمله دیگر پیامدهای راهبردی این تحولات همچنین می‌توان به چالش کشیده شدن نفوذ سنتی روسیه در قفقاز را بیان کرد. درست جایی که پس از سال‌ها حضور مقتدرانه روسیه در آن مناطق چه به‌صورت مستقیم و چه به‌صورت غیرمستقیم، باید به انتظار پاسخ و واکنش احتمالی مسکو به این حضور در منطقه باشیم.[4]

کارشناسان بسیاری چنین ارزیابی می‌کنند که اقدامات اخیر ناتو در باکو، معادلات توازن قدرت در منطقه را به شکل بنیادین تغییر می‌دهد و در صورت عدم اقدام به‌موقع در قبال توسعه سیاست‌های جاه‌طلبانه غرب، زمینه برای بازتعریف روابط ژئوپلیتیکی فراهم می‌گردد. به گفته کنستانتین سیوکوف، کارشناس نظامی روس «اگر ناتو در قفقاز جنوبی متمرکز شود اولاً، دریای خزر دیگر «دریای صلح» نخواهد بود و ثانیاً، در این منطقه انواع تهدیدات، ازجمله تهدیدات تروریستی و نظامی، به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد. بنابراین، اقدامات باکو مستلزم پاسخ مناسب از سوی مسکو است».[5]

در سویی دیگر اما تعاملات و همکاری‌های اخیر بین روسیه و سایر کشورهای همسو و یا مستقل منطقه و جهان، به‌عنوان نوعی از نظم نوین چندقطبی نامتوازن توصیف می‌شود. اگرچه روسیه به دلیل برنامه‌های نظامی گسترده و درگیری در مناقشات تا حدودی نفوذ کمتری نسبت به گذشته در منطقه دارد اما همچنان از طریق حضور نظامی، نفوذ اقتصادی و عمق نفوذ سیاسی خود، قدرت مسلط در قفقاز است. این کشور هنوز هم از پایگاه‌های قدرتمندی در ارمنستان، اطراف گرجستان و بخش‌های دیگری از قفقاز بهره‌مند است.

کارشناسان و تحلیل‌گران بسیاری بر این باورند که یکی از اهداف اصلی ناتو در توسعه چراغ خاموش خود، تشکیل توافق نانوشته «ناتوی ترکی» است و هدف‌گذاری اصلی آن مهار ایران، چین و روسیه با ایجاد یک منطقه حائل تُرک در آسیای مرکزی خواهد بود. از این منظر با گسترش همکاری جمهوری آذربایجان و ناتو، مرزهای ناتو با روسیه و ایران نزدیک‌تر خواهد شد.

باکو و ناتو با بهره‌گیری از خلاء تمرکز ایران و روسیه بر قفقاز، در حال پیشبرد پروژه‌ای هستند که نتیجه آن یقیناً مورد انتظار هیچ‌یک از بازیگران منطقه‌ای نخواهد بود و نهایتاً موجب بروز مشکلات جدیدتری خواهد شد.

اکنون و با قطعیت بیشتری می‌توان افزایش حضور غرب در این منطقه‌ی حساس و گسترش فضای رقابت میان روسیه – ناتو در قفقاز را سرآغاز تشدید رقابت‌های ژئوپلیتیکی دانست. جایی که با بهانه نوسازی نظامی باکو، امنیت قفقاز به خطر افتاده و با حضور ناتو و افزایش همکاری‌ها، برگزاری رزمایش‌های مشترک و حضور کارشناسان و نیروهای اطلاعاتی، امنیتی و نظامی غربی مراحل تبدیل بخشی از قفقاز به منطقه‌ای تحت سلطه کامل ائتلاف غربی را شاهد خواهیم بود و باکو به شکل یک چکش در اختیار ناتو خواهد بود.

نویسنده : نوید دانشور

[1] https://www.trtrussian.com/article/cdc504a9d6f6

[2] https://vz.ru/news/2025/11/6/1372040.html

[3] https://www.newsweek.com/russia-azerbaijan-aliyev-putin-2103182

[4] https://www.newsweek.com/russia-alarmed-new-nato-presence-on-doorstep-11009345

[5] https://vz.ru/world/2025/11/7/1372190.html