مرضیه شریفی

چند سالی است که دولت آنکارا با طرح این ادعا که ترکیه دارای مشکلات ، کمبود‌ها و تنش در حوزه آب است پروژه های کلان سد سازی را در این کشور کلید زده است و بر این اساس در سال‌های گذشته، پروژه گاپ را اجرا کرد. گاپ، طرحی عمرانی است که بر پایه آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برقابی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد. در این طرح، ۱۴ سد روی فرات، ۸ سد بر دجله و سرجمع ۱۹ نیروگاه برقابی در حال احداث است. این کشور همچنین در پروژه «داپ» احداث چند سد را نیز روی رودخانه ارس در شمال غرب ایران کلید زده است. ترکیه تا قبل از سال ۲۰۰۰ میلادی، تنها چهار سد با مجموع ظرفیت ۶۲۱‍ میلیون مترمکعب در حوضه رودخانه ارس به بهره‌برداری رسانده بود، اما طی دو دهه بعد، یعنی تا سال ۲۰۲۰ با ساخت پنج سد دیگر با مجموع ظرفیت ۸۴۶ میلیون مترمکعب، قادر به مهار یک میلیارد و ۴۶۸ میلیون مترمکعب از آب رودخانه ارس شده است. [1]
بی توجهی به حق آبی همسایگان

ترکیه با دنبال کردن پروژه ‌های سد سازی‌ بر رودخانه ‌های فرامرزی خود موسوم به « گاپ » ( روی سرچشمه ‌های دجله و فرات ) و « داپ » ( روی سرچشمه ارس ) در واقع محیط زیست و امنیت غذایی پنج کشور ایران ، عراق ، سوریه ، جمهوری آذربایجان و ارمنستان تأثیر گذاشته و آن‌ ها را به خطر انداخته که در این میان ، کشور ایران یکی از کشورهای خسارت ‌دیده در این حوزه است . آنکارا با این اقدام خود پنج برابر آورده آب رودخانه ‌های منطقه را با سد سازی به انحصار خود درمی‌آورد که وضعیت بی ‌رحمانه‌ ای است . [2]
اثرات منفی اقدامات ترکیه برای ایران

در پروژه گاپ بیشتر حقابه زیست محیطی ایران تحت تأثیر قرار می‌گیرد و از منظر پدیده گرد وغبار تبعاتی را برای کشور ایجاد می‌کند. در پروژه داپ ، چهار نوع حقابه ایران تحت تأثیر قرار می‌گیرد که شامل حقابه کشاورزی ، زیست محیطی ، صنعتی و حقابه شرب (شهری) است. در واقع این پروژه در بازه زمانی ۱۰ تا ۳۰ ساله تبعات بسیار مخاطره‌ آمیزی برای مناطق شمال غرب ایران ایجاد می‌کند و با به خطر انداختن طرح کشت و صنعت مغان و ایجاد مشکل برای آبیاری اراضی کشاورزی شمال ‌غرب که پایاب ارس محسوب و از این سد آب اراضی مذکور تأمین می‌شود ؛ امنیت غذایی به خطر می‌افتد. همچنین فعالیت کارخانه ‌ها در چشم ‌انداز میان‌ مدت و دراز مدت و مهم ‌تر از همه ، تأمین آب شرب شهرهای شمال غرب ایران به مخاطره می ‌افتد. [3]
چالشی به نام ریزگرد

ترکیه با ساخت سد های جدید بر روی ارس و دجله محیط زیست ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد چرا که اگر حق آبه جلگه ‌های جنوبی ایران تامین نشود بسیاری از تالاب‌ ها و بیشه ‌زارهای خوزستان از دست خواهد رفت و خشک شدن مناطق مختلفی از عراق هم باعث افزایش ریزگرد ها خواهد شد. هر چند که در حال حاضر ترکیه سد های بزرگی بر روی دجله و فرات ساخته و آب آنها در همان بالا دست مصرف می شود و این موضوع تاثیر زیادی روی رودخانه های دجله و فرات گذاشته و یکی از عامل های اصل پدیده ریزگرد در ایران است. در حال حاضر با کم شدن آب رودخانه ‌های دجله و فرات به واسطه سد سازی‌ های ترکیه دشت بین النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گرد و غبار تبدیل شده است. به همین جهت وجود پروژه های سد سازی ترکیه ، برای ایران و سایر کشورهای منطقه تهدیدی جدی در زمینه کم ‌آبی و از بین رفتن تنوع زیستی و‌ بحران ریزگرد ها به حساب می آید. [4]
لزوم توجه به دیپلماسی آب

تاثیرات منفی پروژه «گاپ» در سوریه و عراق قابل مشاهده است. متاسفانه بیش از ۴ میلیون هکتار اراضی کشاورزی در سوریه و عراق بایر شد. علاوه بر این بخشی که ما بیشتر در ایران با آثارش روبرو شدیم، خشکیدگی هورالعظیم و کانون‌های ریزگرد بود. در حوزه‌ ارس هم اجرای پروژه «داپ» می‌تواند باعث تهدید منابع آب رودخانه ارس شود. همچنین تبعات اقتصادی برای مناطق آزاد تجاری ماکو و ارس به دنبال خواهد داشت به همین جهت با توجه به اهمیت موضوع لازم است در زمینه آب دیپلماسی مختص به آن میان کشور های منطقه شکل گیرد و موضوع آب باید در نگاهی کلان ‌تر و با نگرش جامع‌ تر و فرا تر از مرز های سرزمینی ، مورد توجه سیاستمداران کشور و نیز دیگر کشور های منطقه و به‌ صورت جدی به‌ عنوان بهانه‌ ای برای افزایش همکاری‌ ها مد نظر قرار گیرد. از این رو ، لازم است برای حفظ امنیت و رفاه مردم ایران ، راهبرد های روابط بین ‌الملل همه کشور های منطقه نیز در حوزه‌ های مختلف سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی در راستای افزایش همکاری‌ های اقتصادی و بر مبنای قابلیت ‌ها ، ارزش‌ ها و ویژگی‌ های هیدروپلیتیکی و شاخص‌ های تأمین انرژی و غذا و با محوریت توسعه اقتصادی پایدار و حفاظت از محیط‌ زیست در منطقه و کشور بازطراحی و به جدیت پی‌ریزی و اقدام شود. [5]



[1] https://www.khabarfoori.com/

[2] https://www.ana.press/news/614137

[3] https://atna.atu.ac.ir/fa/news/304594

[4] https://ettelaat.com/files/fa/publication/pages/1403/1/24/494_6356

[5] https://payamema.ir/payam/102651