تاثیر عادی سازی روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر منطقه

نوید دانشور

با ظهور دولت‌های مستقل در قفقاز طی سال‌های پایانیی جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری نیکلای دوم و نیز انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ میلادی ،رقابت بر سر قره‌باغ و همچنین اختلافات مرزی، قومیتی و تاریخی شکل گرفته و در برخی مناطق از جمله کوه‌های زنگه‌زور و حتی نخجوان درگیری‌های شدیدی بین اولین جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان رخ داده و تا به امروز ادامه داشته است. بدین شکل قفقاز جنوبی به عنوان یکی از پرتنش‌ترین مناطق جهان معرفی گردیده که بخشی از آن به دلیل درگیری طولانی مدت میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر منطقه قره‌باغ کوهستانی است.

اما اگر بخواهیم به موجودیت قره‌باغ بپردازیم، باید بیاد‌آوریم قره‌باغ که شرق ارمنستان کنونی است از سوی جامعه بین‌الملل به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان شناخته شده که در سه دهه گذشته بخش‌های بزرگی از آن تحت کنترل ارمنی‌های ساکن قره‌باغ با حمایت دولت ارمنستان بوده است. ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای اولین‌بار بر سر منطقه جداشده‌ی قره‌باغ کوهستانی در سال ۱۹۸۸ وارد جنگ شدند و در نهایت دولت باکو طی سال‌های اخیر، قره‌باغ را که از دهه ۱۹۹۰ تحت کنترل اکثریت ارمنی آن بود، بازپس گرفت. اما اختلافات ریشه دار گذشته و دخالت‌های سایر بازیگران خارج از منطقه، مانع از دستیابی به صلحی پایدار با رعایت اصول بین المللی و حقوق تمامی طرفین مناقشه گردید. درهمین خصوص خبرگزاری «اسپوتنیک» اذعان دارد ارمنستان و آذربایجان اختلافات کهنه و دیرینه ای بر سر قره‌باغ داشته و دارند که نهایتاً آذربایجان در سپتامبر سال گذشته در پی یک دوره عملیات نظامی فشرده چند روزه، عملا کنترل این منطقه را بدست گرفته و اکثریت جمعیت ارمنی ساکن این منطقه به ارمنستان گریختند.

هرچند جمهوری آذربایجان پس از این حمله توانست حاکمیت خود را در این منطقه تثبیت و پرچم خود را در شهر خانکندی (استپاناکرت)، مرکز قره‌باغ برافرشته کند اما در عمل فرصت‌های ایجاد شده برای تسریع روند عادی‌سازی روابط پرتنش بین طرفین را با چالش‌های جدی روبرو ساخت. اما در نهایت ارمنستان و جمهوری آذربایجان توافق کردند که پس از سه دهه مناقشه بر سر کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی، «اقدام‌های مشخصی» را برای تقویت اعتماد و آرامش میان دو کشور انجام داده و بر اساس بیانیه مشترکی که در دسامبر گذشته و پس از گفتگو‌های دولت‌های دو کشور منتشر شد، ایروان و باکو بر قصد خود برای عادی‌سازی روابطشان تاکید کردند. گرچه گفتگوهای صلح میان ایروان و باکو در طی سال‌های گذشته که به طور جداگانه توسط روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا برگزار شده، پیشرفت محسوسی نداشته است اما رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان ابراز امیدواری کرده‌اند که توافقنامه صلح جامع میان دو کشور در راستای عادی‌سازی روابط در آینده‌ای نزدیک امضا شود.

آنچه در این مقطع مهم و اثرگذار می‌باشد نتیجه عادی‌سازی روابط دو کشور بر منطقه خواهد بود. چراکه درصورت اعمال خواسته‌های فراقانونی و خودخواهانه دولت الهام علی‌اف که با حمایت‌های آشکار ترکیه در پی تحمیل تغییرات ژئوپلتیکی علی‌الخصوص ایجاد کریدور جعلی زنگزور ممکن است موجب بروز برخی تعارضات و چالش‌ها برای منطقه گردد. اما در نقطه مقابل، تهران با ارائه طرح‌های همگرایانه نظیر کریدور ارس و کریدور خلیج فارس – دریای سیاه از ارمنستان، هرگونه بهانه ترانزیتی در ماجراجویی مطرح شده «کریدور جعلی زنگزور» را منتفی ساخته است.

یادآور می‌گردد مواضع ایران در بحران قفقاز جنوبی که همواره متکی بر صلح بین این دو کشور بوده مبتنی بر چهار اصل اساسی است که در سخنرانی روز سیزدهم آبان ۱۳۹۹ توسط رهبر انقلاب اسلامی ایران تبیین شد. اول اینکه سرزمین‌های تصرف شده آذربایجان توسط ارمنستان آزاد گردیده و دوم امنیت ارامنه همواره حفظ گردد، ثالثاً مرزهای بین‌المللی تغییر نکند و درنهایت اینکه تروریست‌ها و جاسوسانی که از کشورهای سؤ‌استفاده‌گر از جمله رژیم صهیونیستی و آمریکا وارد این جنگ شده‌اند به‌هیچ عنوان حق نزدیکی به مرزهای ایران را ندارند. درهمین خصوص رهبر انقلاب در دیدار رئیس جمهور ترکیه با ایشان در روز ۲۸ تیر ۱۴۰۱ خطاب به اردوغان بیان داشتند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد چرا که این مرز یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.» همین موضوع بیانگر آن است که مهم‌ترین اصلی که همواره مدنظر جمهوری اسلامی ایران بوده و هست حفظ امنیت ایران در این مناقشه میباشد.

اما سایر سناریوهای احتمالی پیرامون عادی سازی روابط جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان در صورتیکه مبتنی بر رعایت دقیق اصول و قوائد بین المللی به ویژه در مورد حاکمیت، تمامیت ارضی و ثبات مرز‌های بین المللی باشد در نهایت می‌تواند موجب تضمین صلح پایدار، توسعه و پیشرفت منطقه گردد.

در پایان باید خاطرنشان کرد در پی عادی سازی روابط این دو کشور ، تاکنون هیچ یک از اصول بنیادین جمهوری اسلامی ایران زیر پا گذاشته نشده است. رژیم باکو نیز چندین سال است باوجود رجزخوانی‌‌های فراوان جرات نکردند به ترکیب مرزهای بین‌المللی دست درازی کنند. زیرا نیروهای مسلح ایران همانند دهه ۹۰ میلادی و یا عملیات غرورآفرین وعده صادق که در روز 13آوریل سال جاری با عملیات مقتدرانه به سرزمین‌های اشغالی تحت سیطره رژیم اشغالگر قدس همراه بود، آماده پاسخ مناسب به کشورهایی هستند که تغییر مرزهای بین‌المللی را در شمال ایران در سر دارند.