تغییر در سیاست ایران در تعامل با کشورهای منطقه و به‌ویژه همسایگان، نکته‌ای بود که در ماه‌های اخیر بسیار موردتوجه تحلیلگران و رسانه‌ها قرار گرفته است. نگاه به غرب در دولت روحانی و پیگیری راه‌های حل مشکلات در خارج از مرزهای منطقه‌ای در سال‌های گذشته زمینه‌های دور شدن و غفلت نسبت به همسایگان را فراهم کرد. این موضوع تا جایی پیش رفت که وزیر خارجه وقت در یک بازه زمانی کوتاه چندین سفر به اروپا داشت، بدون اینکه حتی یک سفر به کشورهای همسایه و متحدان ایران در منطقه داشته باشد. ظرفیت‌های کشورهای همسایه اگرچه برای هر کشوری اهمیت زیادی دارد اما در ایران در روی پاشنه دیگری می‌چرخد و کلید مشکلات در دستان کدخدا بود که درنهایت هم قفلی را باز نکرد.دولت سیزدهم اما مشی دیگری را از ابتدا پیش گرفته است و آیت‌الله رئیسی بارها بر آن تاکید کرده است. رئیسی پیش از آغازبه‌کار رسمی خود در ۲۹تیرماه در گفت‌وگوی تلفنی با قربانقلی بردی محمداف، رییس‌جمهور ترکمنستان تاکید کرد که‌ گسترش روابط با همسایگان اولویت نخست سیاست خارجی دولت سیزدهم است. وی همچنین چهار روز بعد در گفت‌وگوی تلفنی هیثم‌بن‌طارق، سلطان عمان گفت: تعامل، گفت‌وگو، رایزنی و هم‌اندیشی با همسایگان در موضوعات و مسائل مهم منطقه، اولویت دیپلماسی دولت سیزدهم خواهد بود.
چرخش در تعامل با همسایگان
روابط نادرست سال‌های گذشته با همسایگان، چالش‌های عدیده‌ای را مقابل پای دولت سیزدهم قرار داده است که برطرف شدن آن‌ها، به حل پاره‌ای از مشکلات اقتصادی کمک خواهد کرد. نکته‌ای که در دومین سفر استانی رییس‌جمهور نیز تبلور یافت. وی روز جمعه و در دومین روز از سفر به استان سیستان‌وبلوچستان در میان مردم روستای ملاعلی در منطقه مرزی ایران و افغانستان، گفت: مرزهای ایران با همسایگان باید مرز اقتصادی، تعامل و مبادله باشد تا بتواند به توسعه مناطق مرزی، ارتقای امنیت و بهبود معیشت و رفاه مرزنشینان منجر شود.
نگاه متفاوت به همسایگان در دولت سیزدهم زمینه‌ساز حل مشکلات اقتصادی با نگاه به ظرفیت‌های موجود است. از سوی دیگر، انتخاب حسین امیرعبداللهیان به‌عنوان وزیر خارجه، راه را برای نیل به هدف هموارتر کرد. وی در نخستین سفرهای خود به عراق و سوریه رفت تا پیام‌های متفاوتی را برای جهانیان مخابره کند و نشان دهد که عزم دولت متبوعش برای چرخش به‌سمت همسایگان و منطقه، جزم شده است و دیگر در انتظار وعده و امضاهای بی‌ثمر، نخواهد بود.
نگاه به همسایگان و منطقه، محور اولین اظهارنظرهای وزیر خارجه در نخستین سفر خود به عراق و سوریه بود. حسین امیرعبداللهیان در بدو ورود به دمشق در جمع خبرنگاران اظهار داشت: روابط ایران و سوریه و عراق راهبردی است. مایلم با کمال افتخار اعلام کنم که اولین سفر دوجانبه خودم را به دمشق انجام دادم.
تحقق امنیت منطقه‌ای با همگرایی
وزیر امورخارجه همچنین در کنفرانس منطقه‌ای حمایت از عراق تاکید کرد: منطقه ما همه شاخص‌های دینی، فرهنگی، تمدنی و ظرفیت‌های مادی و معنوی را برای همکاری و همگرایی منطقه‌ای داراست اما متاسفانه به‌دلیل مداخلات بیگانگان و سیطره تفکرات امنیت‌محور، دچار مشکلات متعددی ازجمله جنگ، بی‌ثباتی و ناامنی شده است. آنچه امروزه بیش‌ازپیش به آن نیازمندیم، «امنیت پایدار منطقه‌ای» با مشارکت کشورهای منطقه است که تحقق آن در گرو صرف منابع اقتصادی برای تحقق ائتلاف برای صلح و توسعه است.متوسل شدن برخی از کشورهای بزرگ و کوچک منطقه به غربی‌ها ریشه‌ای تاریخی دارد که یکی از عمده‌ترین دلایل آن گدایی امنیت است. هراس از ناامنی و ناتوانی در بازتولید امنیت همواره برخی کشورهای منطقه را بر آن داشته است تا با هزینه‌های سرسام‌آور از حضور غربی و به‌ویژه آمریکایی‌های در منطقه استقبال کرده و تلاش کنند ضعف‌های‌شان را از این طریق بپوشانند؛ موضوعی که در غائله افغانستان، ابتر بودن آن به‌خوبی هویدا شده است و متحدان منطقه‌ای آمریکا به‌خوبی به‌اشتباه خود پی برده‌اند.جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب اسلامی با پیش گرفتن مسیری متفاوت همواره تلاش کرده است قدرتی بومی را تولید و اشاعه دهد. بارها نیز اعلام کرده که حاضر است با کشورهای همسایه و منطقه برای تحقق امنیت دسته‌جمعی همکاری کند. اگرچه در دولت روحانی این موضوع به‌شکل درخور موردتوجه قرار نگرفت اما امروز با چرخش سیاست خارجی دولت سیزدهم به‌سمت همسایگان و کشورهای منطقه و تجربه افغانستان بیش‌ازپیش می‌توان به تحقق آن امید داشت.
برجام و سیاست منفعلانه منطقه‌ای
نگاه به غرب که ماحصل آن برجام بود نه‌تنها دستاوردی برای ایران نداشت، بلکه دیپلماسی منطقه‌ای ایران را نیز با چالش مواجه کرد؛ تا جایی که کنشگری ایران در منطقه و در تعامل با همسایگان تا سطح قابل‌توجهی تقلیل پیدا کرده بود؛ موضوعی که وزیر خارجه در دفاع از برنامه خود در مجلس شورای اسلامی نیز پای آن را به میان کشید و گفت: بارها در مجلس سخن گفتند که وزارت امورخارجه، وزارت برجام نیست؛ لذا با صدای بلند اعلام می‌کنم که ما در وزارت امورخارجه اولا مذاکره را ابزاری از دیپلماسی می‌دانیم و از میز مذاکره منطقی و توأم با اقتدار و حکمت فرار نخواهیم کرد اما وزارت امورخارجه را به برجام گره نخواهیم زد. همه تلاش خود را برای بی‌اثر کردن به‌موازات تلاش برای لغو تحریم‌ها به کار خواهیم بست و با مذاکره‌ای همراه خواهیم شد که فرسایشی نباشد و تامین‌کننده منافع ملت ایران باشد.
لذا از آنچه رفت به‌خوبی می‌توان فهمید که اولویت سیاست خارجی دولت سیزدهم، همانطور که بارها اعلام شده، همسایه‌محور و آسیامحور است. نهادینه‌سازی دستاوردهای میدانی مقاومت در غرب آسیا موضوع مهمی است که امروز دستگاه دیپلماسی باید برای تحقق آن همت کند.
اگرچه در روزهای اخیر هجمه به وزارت خارجه و وزیر خارجه در دستورکار قرار گرفته است اما تفاوت رویکرد و نگاه متفاوت به منطقه و همسایگان نه‌تنها در بعد سیاسی، دستاوردهای بسیاری برای ایران دارد و به همگان نشان خواهد داد که ایران دیگر رویکردی منفعلانه در سیاست خارجی نخواهد داشت، بلکه نگاه ویژه اقتصادی به تعامل با همسایگان و منطقه می‌تواند زمینه‌های حل پاره‌ای از مشکلات کشور را فراهم کرده و مردم ایران را برخلاف تعامل با غرب، منتفع کند.
البته این سیاست به معنای نفی تعامل با غرب نیست و همانطور که بارها اعلام شده است جمهوری اسلامی ایران آمادگی همکاری با همه کشورها، به‌غیراز رژیم‌صهیونیستی را دارد ولی در صورتی با یک نگاه منطقی و معقول ازسوی طرف مقابل همراه باشد و توازن در تعامل با غرب و شرق، دستاورد بزرگ دولت سیزدهم می‌تواند باشد که منافع ایران را در اقصی‌نقاط جهان تامین خواهد کرد.