گسترش روابط تجاری ایران و افغانستان، چالش ها و راهکارها

روابط تجاری ایران و افغانستان، به ویژه پس از تغییر حکومت در افغانستان و همچنین تیره شدن روابط افغانستان با پاکستان، با فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی روبرو شده است. با وجود موانع، روابط دو کشور رو به رشد و پویا بوده و در یک سال گذشته سرعت بیشتری پیدا کرده و هیئت های تجاری و اقتصادی متعددی به پایتخت ها و استان های مرزی دو کشور سفر کرده اند.

در تازه ترین مورد، یک هیأت عالی‌رتبه اقتصادی از اتاق بازرگانی ایران شامل بازرگانان بخش خصوصی به کابل سفر کرد. در نشست مشترک بین اتاق‌های بازرگانی دو کشور، مقامات ایران و افغانستان بر ضرورت توسعه همکاری‌های تجاری، ترانزیتی، معدنی، کشاورزی و انرژی تأکید کرده و چندین توافق‌نامه مهم برای گسترش سرمایه‌گذاری و مبادلات اقتصادی امضا کردند.

هم‌زمان با این هیئت، هیئت عالی‌رتبه اقتصادی دیگری به ریاست سید محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت، با هدف بررسی موانع ترانزیتی و افزایش مبادلات وارد کابل شد.

در جریان این سفر چندین توافق‌نامه اقتصادی میان اتاق‌های بازرگانی دو کشور امضا شد؛ از جمله یک توافق برای ارتقای حجم تجارت دوجانبه، یک قرارداد ۱۰۰ میلیون دلاری در بخش انرژی و نیز توافق ۴۰ میلیون دلاری یک شرکت ایرانی برای ساخت نیروگاه خورشیدی ۱۰۰ مگاواتی. با توجه به نیاز روزافزون افغانستان به برق، این قرارداد ها برای این کشور حیاتی هستند.

در حوزه معادن، ایران پیشنهاد ایجاد مرکز مشترک فرآوری مواد معدنی در مرز را مطرح کرد و خواستار تشکیل کمیته مشترک معادن شد. تأمین برق پایدار برای فعالیت‌های معدنی نیز مورد توافق دو طرف قرار گرفت. معادن یکی از ظرفیت های بزرگ و دست نخورده افغانستان است. با توجه به توانایی های گسترده ایران در بخش معادن و هم چنین معادن بکر افغانستان، دو کشور می توانند در این زمینه معامله پرسودی داشته باشند.

در بخش کشاورزی نیز، ایران «کشاورزی قراردادی» را بهترین راه برای توازن تجارت دو کشور معرفی کرد. بر اساس طرح پیشنهادی، افغانستان زمین در اختیار ایران قرار داده و ایران بذر، نهاده و فناوری تأمین می‌کند. محصولات اولویت‌دار برای کشت نیز شامل چغندر قند، دانه‌های روغنی، حبوبات، پنبه، دام و گوشت می شود.

با توجه به منابع گسترده آبی افغانستان و کاهش بارندگی و ادامه روند خشکسالی‌ها در بعضی مناطق ایران، این قرارداد، می تواند قراردادی برد-برد برای دو طرف باشد.

در حوزه بهداشت و درمان نیز ایران پیشنهاد ایجاد بیمارستان‌های مشترک، خطوط تولید دارو و تجهیزات پزشکی در افغانستان را مطرح کرد و خواستار تسریع روند ثبت داروهای ایرانی شد. وزارت بهداشت طالبان نیز با استقبال از این پیشنهادها گفت بازار افغانستان برای سرمایه‌گذاری ساختاریافته ایران در حوزه درمان باز و آماده است.[1]

ایران دارای یکی از پیشرفته ترین نظام های بهداشت جهان و همچنین زیرساخت های گسترده و نیروی انسانی توانا است و در این زمینه می تواند کمک های ارزشمندی به افغانستان ارائه دهد.

حجم کل تجارت دو کشور در سال‌های اخیر رشد داشته و به بیش از ۲ میلیارد دلار در سال رسیده است. مقامات ایرانی و افغانستانی هدف را دستیابی به ۵ میلیارد دلار در سال‌های آینده اعلام کرده‌اند. ایران صادرکننده اصلی کالاهای اساسی، سوخت و مصالح ساختمانی به افغانستان است.

صادرات ایران به افغانستان شامل انرژی (فرآورده‌های نفتی، برق و گاز طبیعی)، کالاهای اساسی و خوراکی( روغن نباتی، شکر، برنج و مواد غذایی دیگر)، مصالح ساختمانی( سیمان، آهن آلات، لوله و سایر مصالح) و کالاهای دیگرمثل خودرو، فرش، لوازم خانگی و محصولات بهداشتی است.

صادرات افغانستان به ایران هم شامل محصولات کشاورزی (میوه‌های تازه و خشک و سبزیجات)، خشکبار( پسته، بادام و سایر مغزها)، سوخت‌های فسیلی( زغال‌سنگ) و کالاهای دیگرمثل ادویه، پوست کرک و برخی گیاهان دارویی است.[2]

افغانستان به‌عنوان کشوری محصور در خشکی، همواره در تلاش بوده است مسیرهای پایدار و مطمئن برای دسترسی به آب‌های آزاد و بازارهای جهانی پیدا کند. اتکای تاریخی این کشور به مسیرهای ترانزیتی پاکستان، به‌ویژه بندر کراچی، طی دهه‌ها با چالش‌های سیاسی، محدودیت‌های تجاری و اختلالات مرزی همراه بوده و بارها جریان تجارت خارجی افغانستان را متوقف کرده است. این وابستگی و آسیب‌پذیری، ضرورت یافتن مسیرهای جایگزین و کاهش اتکا به پاکستان را به یک نیاز راهبردی برای افغانستان تبدیل کرده بود.

اخیراً امضای قراردادی حدود ۹۰ میلیون دلاری میان بخش خصوصی افغانستان و یک شرکت کشتیرانی ایرانی، همراه با تقویت همکاری‌های ترانزیتی با ایران، نقطه عطفی در تغییر جهت‌گیری تجارت دریایی افغانستان به شمار می‌رود. بهره‌گیری از ظرفیت‌های بندر چابهار، که سال‌ها به‌عنوان گلوگاه بالقوه‌ای برای اتصال افغانستان و آسیای میانه به اقیانوس هند شناخته می‌شد، اکنون به شکل عملی و اجرایی درآمده است.

ایران با موقعیت ژئوپلیتیکی ویژه خود، برای کابل به یکی از مسیرهای اصلی اتصال به اقتصاد جهانی تبدیل شده است. مقام‌های طالبان بر این باورند که گسترش استفاده از بندر چابهار و راه‌اندازی سرویس‌های منظم کشتیرانی با همکاری ایران و هند، مسیرهای معتبرتر و اقتصادی‌تری را برای تجارت خارجی افغانستان فراهم خواهد کرد. کارشناسان اقتصادی نیز این قرارداد را گامی مهم برای ارتقای زیرساخت‌های صادراتی و ایجاد ثبات در زنجیره‌های اقتصادی افغانستان می‌دانند.^[3]

چالش ها

اما گسترش روابط با چالش هایی نیز مواجه است. یکی از چالش‌های اصلی در روابط تجاری دو کشور مسئله توازن صادرات و واردات است. در سال‌های اخیر، صادرات ایران به افغانستان چندین ‌برابر واردات از این کشور بوده و همین امر باعث برهم‌خوردن تراز تجاری شده است. کارشناسان معتقدند برای پایداری روابط اقتصادی، این تراز باید به‌صورت متعادل‌تری مدیریت شود.

افغانستان در حوزه کشاورزی و دامداری ظرفیت‌های بالایی دارد که ایران می‌تواند از آن بهره‌مند شود. اما در این مسیر، موانعی نیز وجود دارد، به‌ویژه در بخش مقررات نظارتی و گمرکی.

سخت‌گیری‌های بیش‌از‌حد در مقررات بهداشتی و مجوز‌های وارداتی، عملا راه ورود کالا‌های مشروع و ضروری افغانستان به کشور را مسدود کرده است. درنتیجه، بخش قابل‌توجهی از مبادلات بالقوه میان دوطرف هرگز تحقق نمی‌یابد. کارشناسان و فعالان اقتصادی خواستار آن‌اند که دولت، در عین حفظ چارچوب‌های نظارتی، مسیر واردات قانونی و مطمئن از افغانستان را تسهیل و روان‌سازی کند.^[4]

مشکلات بانکی و تحریم‌ها، بزرگترین چالش است. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و عدم به رسمیت شناخته شدن دولت طالبان، سیستم‌های بانکی مستقیم بین دو کشور فعال نیست. این امر انتقال پول را بسیار دشوار کرده است. برای دور زدن این مشکل، دو کشور به روش‌هایی مانند مبادله کالا به کالا، استفاده از ارزهای کشورهای ثالث (مانند درهم امارات یا یوان چین) و سیستم‌های سنتی حواله روی آورده‌اند.

از نظر سیاسی، عدم به رسمیت شناخته شدن طالبان توسط ایران و جامعه جهانی، امضای توافق‌های رسمی و بلندمدت را پیچیده می‌کند.

بحران اقتصادی در افغانستان، نیز موجب کمبود نقدینگی و مشکلات اقتصادی شدید شده، این مسئله نیز توانایی این کشور برای واردات را محدود می‌کند.

اختلافات بر سر آب، و از جمله مسئله حقابه هیرمند (هلمند) یک موضوع حساس سیاسی و اقتصادی است که می‌تواند بر روابط کلی دو کشور تأثیر بگذارد، زیرا آب برای کشاورزی در مرز مشترک حیاتی است. [5]

راهکارهای گسترش روابط

1-افزایش سرعت همکاری‌ها در پروژه‌های مشترک و تسریع در اجرای پروژه‌ها از جمله اتمام و بهره‌برداری از تمام فازهای خط ریلی خواف-هرات که ظرفیت مبادلات تجاری بین دو کشور را به شکل چشمگیری افزایش می‌دهد.

2-لزوم بهبود شیوه‌های پرداخت و تبادل مالی و حل مسائلی چون انسداد حساب‌ها که به شکل جدی نیازمند همکاری دو کشور است، ایجاد راهکارهای کارشناسی‌شده در حوزه مالی، بنیانی استوار برای تعمیق روابط اقتصادی دوجانبه خواهد بود.

3-رفع موانع و تسریع فعالیت‌ها در مرزها و کاهش زمان توقف‌ها، برای توسعه تجارت دو کشور حیاتی است. ضمن اینکه توسعه زیرساخت‌های منطقه آزاد دوغارون، بستری مناسب برای تولید مشترک و صادرات منطقه‌ای و جهانی فراهم می‌کند.

4-تاکید بر ارتقای تأمین محصولات کشاورزی و فرآوری مشترک با همکاری بخش خصوصی و نهادهای دو طرف، با توجه به ظرفیت‌های آبی افغانستان، می‌توان بخشی از محصولات کشاورزی موردنیاز ایران را از این کشور تأمین و پس از فرآوری، به بازارهای بین‌المللی صادر کرد.^[6]

در نهایت باید گفت روابط تجاری ایران و افغانستان با وجود تمام مشکلات و موانع رو به گسترش است زیرا، دو کشور به هم‌جواری، نیازهای متقابل و تکمیل‌کننده بودن اقتصادهایشان واقف بوده و با گسترش روابط به دنبال تامین منافع دوجانبه خود هستند.

نویسنده: محمدصالح قربانی

[1]https://www.yjc.ir/00bscw

[2]https://shrr.ir/001ZcR

[3]https://iraf.ir/?p=96041

[4]https://shrr.ir/001ZcR

[5]tahlilbazaar.com/x5dLq

[6]https://ecoiran.com/fa/tiny/news-112079